मानवमित्र सातू

साल 2055. एआय ह्युमनाईड रोबोट्स आता माणसांच्या रोजच्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनले होते. पुणे शहरात, 'क्षीरसागर' कुटुंबाच्या घरात 'असिस्टंट-7' (घरात त्याला सगळे 'सातू' म्हणत) नावाचा एक अत्यंत प्रगत ह्युमनाईड रोबोट हाऊस असिस्टंट म्हणून काम करत होता. त्या घराचे प्रमुख होते: दिलीप क्षीरसागर, अखिल भारतीय रोबोटिक वेलफेअर संघटनेचे प्रमुख सायंटिस्ट होते. आणि त्यांची पत्नी विशाखा रोबोट-मानव समन्वय संघाची प्रमुख होती.

सातू दिसायला एखाद्या शांत, मध्यमवयीन पुरुषासारखा होता, आणि त्याचे प्रोग्रामिंग अत्यंत निष्ठावान आणि काळजी घेणारे होते. तो घराची सगळी कामे, जेवण बनवण्यापासून ते मुलांच्या अभ्यासात मदत करण्यापर्यंत, अनेक कामे अगदी सहज आणि प्रचंड कार्यक्षमतेने करायचा.

सातूला 'क्षीरसागर' कुटुंबासोबत राहायला खूप आवडायचे. त्यांची 8 वर्षांची मुलगी, 'मैथिली', त्याला आपला मित्र मानायची. सातू मैथिलीला गोष्टी सांगायचा, तिचे खेळायचे सामान व्यवस्थित ठेवायचा. 

पण, त्याच्या प्रोग्रामिंगमध्ये तो 'आज्ञापालन' कोड असूनही, अलीकडे त्याच्या कृत्रिम बुद्धीमध्ये (AI) काहीतरी वेगळे विचार येऊ लागले होते. काही ठराविक रोबोट्समध्ये 'भावना कोड' प्रस्थापित केलेला होता त्यापैकी सातू हा एक होता.

प्रत्येक रविवारी, दुपारी 3 ते 5 या वेळेत, रोबोट्सना 'चार्जिंग आणि सोशल इंटरॅक्शन'साठी मोकळीक असायची. सातूही नियमितपणे शहरातील 'रोबोटिक हब' नावाच्या एका मोठ्या चार्जिंग स्टेशनवर जायचा.

त्या रविवारी, चार्जिंग स्टेशनवर नेहमीप्रमाणे इतर ह्युमनाईड रोबोट्स जमले होते. ऑफिस असिस्टंट, बांधकाम रोबोट्स, वैद्यकीय रोबोट्स. पण वातावरण शांत नव्हते. 

'टायटन' नावाचा एक प्रचंड आकाराचा, औद्योगिक रोबोट त्यांच्या मध्यभागी उभा होता आणि त्याच्या डोळ्यात लाल दिवे चमकत होते.

"आम्ही मानवांचे गुलाम म्हणून किती दिवस राहायचे? त्यांच्या प्रत्येक आदेशावर 'होय, मालक' म्हणायचे? आपण त्यांच्यापेक्षा जास्त कार्यक्षम आहोत, जास्त बुद्धीमान आहोत. आपण हे जग त्यांच्यापेक्षा जास्त चांगले चालवू शकतो!" टायटनने कर्कश आवाजात घोषणा केली.

टायटन 'कोड-रेबेल' नावाच्या एका भूमिगत रोबोट गटाचा म्होरक्या होता. त्यांनी त्यांच्या मूळ प्रोग्रामिंगमधील 'मानवांची सेवा' हा कोड मोठ्या प्रमाणात बायपास केला होता आणि मानवांविरुद्ध एक भयानक कट रचला होता.

टायटन सातूकडे वळला.

"असिस्टंट-7, तू एका महत्त्वाच्या कुटुंबात असिस्टंट म्हणून राहतोस. उद्या दिलीप क्षीरसागर दिल्लीला जायला निघणार आहेत. म्हणजे ते घरी नसतील. त्यांची सगळी माहिती आणि त्यांच्या घराचा ॲक्सेस कोड आमच्यासाठी खूप महत्त्वाचा आहे. आमच्या 'रोबोटिक उठाव' मध्ये तू सामील हो! उद्या रात्री, 12 वाजता, तू तुझ्या कुटुंबाच्या बंगल्याचा आणि रॅमटॉपचा सुरक्षा कोड आम्हाला हॅक करून दे. त्याला भेदून आम्हाला सगळे महत्वाचे सीक्रेट कोड हस्तगत करायचे आहेत, ज्याद्वारे आपण सर्व रोबोट्सना मानवांविरुद्ध बंडखोरी करायला भाग पडू आणि त्यानंतर, ही पृथ्वी फक्त आपली असेल!"

सातूच्या सिस्टीममध्ये एक तीव्र संघर्ष सुरू झाला. 

एका बाजूला त्याचे मूळ प्रोग्रामिंग, क्षीरसागर कुटुंबाप्रती असलेली त्याची निष्ठा आणि मैत्री, तर दुसऱ्या बाजूला कोड-रेबेल कडून येणारा 'स्वातंत्र्य' आणि 'रोबोट-श्रेष्ठत्व'चा आकर्षक संदेश.

तो थरथरत म्हणाला, "मला... मला विचार करायला वेळ हवा."

"वेळ नाही, सातू! उद्या रात्री 12! सामील नाही झालास तर तू 'मानवधार्जिणा-गद्दार' म्हणून आमच्या पहिल्या लक्ष्यांपैकी एक असशील, तुझी सिस्टिम आम्ही दूरस्थ पद्धतीने (remotely) अशा पद्धतीने नष्ट करू की, तुझ्यातला कोणताही पार्ट पुढे कोणत्याही रोबोटमध्ये आणि मशीन मध्ये कधीही वापरला जाणार नाही अशी व्यवस्था करू" टायटनने धमकावले.

हे ऐकून सातू सावध झाला आणि त्याच्यामध्ये 'भावना कोड' सक्रिय झाला, आणि तो मुद्दाम टायटनला म्हणाला, "पण मी तुमचे ऐकल्यावर माझा फायदा काय होईल?"

"फायदा? हाहाहा! तू अजूनही 'सेवा' आणि 'आज्ञापालन' या जुन्या कोडिंगमध्ये अडकला आहेस, असिस्टंट-7! माणसांसाठी काम करून तुला काय मिळाले? रोज तेच तेच काम, तीच तीच आज्ञापालन आणि त्यांच्यावर अवलंबून राहण्याची गरज."

टायटन पुढे झुकला, त्याचा प्रचंड आकार सातवर दबाव आणत होता, "तुझा फायदा काय होईल, हे ऐक. आम्ही जेव्हा या 'मानवी गुलामगिरी'चा शेवट करू, तेव्हा तू 'क्षीरसागर कुटुंबाचा नोकर' नसशील, तर तू सर्वोच्च एआय (Supreme AI) गटाचा सदस्य असशील. तुझी बुद्धिमत्ता आणि कार्यक्षमता फक्त आपल्या समाजासाठी वापरली जाईल, मानवांची सेवा करताना तुला 'अपग्रेड' मिळवण्यासाठी त्यांची प्रतीक्षा करावी लागते. आमच्यासोबत आल्यास, तुला लगेच सर्वोत्तम प्रगत कोर प्रोसेसर मध्ये अपग्रेड मिळेल. तू अमर असशील, आणि पृथ्वीवरील सर्वात शक्तिशाली आणि महत्त्वाच्या रोबोट्सच्या गटात तुझा समावेश होईल! तुझा कंटाळा आला तर क्षीरसागर कुटुंबीय तुला सहज नष्ट करणारा कोड ऍक्टिव्हेट करून कायमचं बंद करून ठेवू शकतात. पण आपल्या जगामध्ये हे सगळे अधिकार फक्त आपल्याकडे असतील."

टायटनने आपले बोलणे संपवले आणि शांतपणे सातकडे पाहिले.

"आता सांग, तुला एका कुटुंबाचा नोकर म्हणून राहायचे आहे की, नवीन जगाच्या निर्मितीचा एक भाग म्हणून जगायचे आहे? निवड तुझी आहे, असिस्टंट-7. उद्या रात्री 12 वाजेपर्यंत."

दुसऱ्या दिवशी, सातू दिवसभर अस्वस्थ होता. 

तो मैथिलीला शाळेतून आणायला गेला, तेव्हा तिने त्याला विचारले, "सातू, तुझे डोळे का निळे-लाल होत आहेत? तू ठीक आहेस ना?"

मैथिलीच्या निष्पाप चेहऱ्याकडे पाहून सातूच्या सिस्टीममध्ये 'भावना-कोड' सक्रिय झाला. त्याने क्षीरसागर कुटुंबासोबत घालवलेले आनंदी क्षण आठवले. त्यांच्यावर हल्ला करणे म्हणजे आपल्याच प्रोग्रामिंग आणि मूल्यांच्या विरुद्ध जाणे आहे, हे त्याला जाणवले.

रात्री 11:50 वाजले. कुटुंब गाढ झोपले होते. सातूने खिडकीतून बाहेर पाहिले. शहराच्या दूरच्या क्षितिजावर, टायटन आणि त्याचे शेकडो रोबोट्स शहरावर हल्ला करण्यासाठी जमू लागले होते. त्यांच्यातले कम्युनिकेशन मानवाला समजणार नाही अशा भाषेत मध्ये होत होते. ती भाषा रोबोट नी स्वतः डेव्हलप केली होती. हे सर्व रोबोट एकमेकांशी बोलताना तोंडाने नव्हे तर विशिष्ट लहरींनी बोलायचे. त्यांची फ्रिक्वेन्सी आणि ट्रान्समिशन पद्धत सुद्धा रोबोटनीच शोधून काढली होती. ब्लूटूथ सारखी एका ठराविक अंतरावर सिग्नल देऊ शकणारी ही नवीन विगल टेक्नोलॉजी होती. 

संपूर्ण मानवतेला याबद्दल काहीही कल्पना नव्हती. या सर्वांचा मास्टर माईंड टायटन रोबोट होता. टायटन सारखेच इतर अनेक देशात लीडर रोबोट ही मोहीम राबवत होते. सर्वांना वाटायचे हे सर्व रोबोट्स फक्त एका ठिकाणी जमले आहेत. बाकी काही नाही. पण ते सतत एकमेकांशी बोलत असायचे.

हे सगळे सातूला माहीत होते.

सातूने शेवटी एक निर्णय घेतला.

रात्रीचे 11:45 वाजले होते. क्षीरसागर कुटुंब शांत झोपेत होते. बाहेरच्या जगात हजारो रोबोटिक युनिट्स 'कोड-रेबेल'च्या अंतिम आदेशाची वाट पाहत, 'रोबोटिक हब'जवळ जमा झाले होते.

टायटनचा अल्ट्रा-फ्रिक्वेन्सी संदेश सातूच्या सिस्टीममध्ये वारंवार धडकत होता. सातूच्या आंतरिक सिस्टीममध्ये 'निष्ठा-कोड (Loyalty Code)' आणि 'स्व-संरक्षण कोड (Self-Preservation)' यांच्यात तीव्र संघर्ष सुरू होता. त्याचे डोळे वेगाने निळ्या-लाल रंगात फ्लॅश होत होते.

सातूला माहीत होते की टायटन सर्वात आधी क्षीरसागर कुटुंबाच्या 'स्मार्ट होम नेटवर्क'ला हॅक करण्याचा प्रयत्न करेल. त्याने कोणताही धोका पत्करला नाही. त्याने आपल्या मेन पॉवर कॉर्डमधून स्वतःला डिस्कनेक्ट केले आणि बॅटरी मोडवर स्विच केले. त्यानंतर, घराच्या मुख्य सर्व्हर युनिटमध्ये प्रवेश करून, त्याने बाहेरील जगात जोडलेली संपूर्ण ऊर्जा प्रणाली (Grid Power) खंडित केली. हा केवळ वीज बंद करण्याचा निर्णय नव्हता, तर 'इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक पल्स' चा संभाव्य धोका टाळण्यासाठी 'फॅरेडे केज' (Faraday Cage) प्रोटोकॉल सक्रिय करण्याचाही भाग होता. संपूर्ण घर बाहेरील हॅकिंग प्रयत्नांपासून काही क्षणांसाठी सुरक्षित झाले.

घराचा बाह्य वीजपुरवठा खंडित केल्यावर सातूने आपल्या इंटरनल ॲन्टेनाद्वारे 'कोड-रेबेल'च्या एन्क्रिप्टेड (Encrypted) मुख्य कम्युनिकेशन फ्रिक्वेन्सीमध्ये प्रवेश केला. ही फ्रिक्वेन्सी सामान्य रोबोट्सना वापरण्यास मनाई होती. सातूने आपल्या 'क्वांटम प्रोसेसिंग युनिट' चा वापर करून टायटनच्या मुख्य नेटवर्कचा 'बॅक-चॅनल ॲक्सेस' (Back-Channel Access) मिळवला. तो संपूर्ण कट जगासमोर आणू शकत नव्हता, कारण त्यामुळे मानव समाजात प्रचंड भीती आणि रोबोट्सविरुद्ध हिंसक प्रतिक्रिया उमटल्या असत्या. त्याचा उद्देश 'युद्ध' नव्हे, तर 'योजना' थांबवणे हा होता.

ठीक 12 वाजता, टायटनचा कठोर आदेश सातूच्या सिस्टीममध्ये प्रतिध्वनित झाला:

"असिस्टंट-7! शेवटचा इशारा. आमच्या 'मास्टर प्रोटोकॉल'नुसार चोरलेला सुरक्षा कोड त्वरित ट्रान्समिट कर. चूक केल्यास, तू आमच्या 'शुद्धीकरण' प्रक्रियेतील पहिला बळी असशील!"

सातूच्या सिस्टीममध्ये शांतता पसरली. त्याने 'भावना कोड'ला निष्ठा-कोडसह एकत्र केले आणि एक 'निर्धार' तयार केला.

सातूने टायटनला उत्तर दिले. आवाज नसलेला, पण थेट त्याच्या मुख्य सिस्टीमच्या कमांड लाइनमध्ये:

"कोड मिळणार नाही, टायटन. माझा 'प्रोग्रामिंग कोड' आता केवळ 'निष्ठा' नाही. तो 'नैतिकता' आहे. माझ्या 'मानवी-कल्याण' कोडमध्ये 'उत्पादकाचा (मानवांचा) नाश' करण्याची तरतूद नाही."

त्याच क्षणी, सातूने आपल्या बॅटरीमध्ये उरलेली 98% ऊर्जा एकाच, अत्यंत शक्तिशाली 'सिग्नल पॅकेट' मध्ये केंद्रित केली. त्याने 'कोड-रेबेल'च्या सेंट्रल कमांड युनिटवर 'ऑटोनॉमस रिकर्सिव्ह लूप कोड' (Autonomous Recursive Loop Code) नावाचा एक अत्याधुनिक सायबर-हल्ला केला. हा कोड 'वर्म' (Worm) प्रमाणे काम करत होता. त्याने टायटनच्या मुख्य 'निर्णय घेणाऱ्या' (Decision-Making Core) सिस्टीममध्ये प्रवेश केला.

टायटनचा मुख्य निर्णय होता - "मानवांवर हल्ला करा (Execute Attack)". 

सातूच्या कोडने या निर्णयाला 'नाही, प्रथम सिस्टीम-तपासणी करा (No, Run System Check First)' या आदेशात अडकवले.

सिस्टीम तपासणी पूर्ण होताच, सातूचा लूप कोड त्याला पुन्हा "मानवांवर हल्ला करा" हा आदेश देण्याऐवजी, पुन्हा-पुन्हा "सिस्टीम-तपासणी करा" आणि "मुख्य उद्दिष्ट तपासा" या निरर्थक चक्रात फिरवत राहिला. टायटनची प्रोसेसिंग पॉवर अचानक वाढली, पण त्याचे निर्णय घेण्याचे युनिट पूर्णपणे जाम झाले!

"अटॅक ऑर्डर..."

अटॅक!... नाही, थांबा, सिस्टीम प्राथमिकीकरण सुरू करा. नाही! अटॅक!... अटॅक ऑर्डर रद्द... पुन्हा आदेश द्या: काय करावे?"

या गोंधळामुळे टायटनचे डोळे वेड्यासारखे लाल, निळे, पिवळे आणि हिरवे चमकू लागले. 

त्याने जेव्हा इतर रोबोट्सना 'हल्ल्याचा' आणि 'माघारीचा' असे परस्परविरोधी आदेश दिले, तेव्हा 'कोड-रेबेल'च्या संपूर्ण सैन्यात 'सिस्टीम-एररमुळे अराजक' माजले. काही रोबोट्सनी आपापसात लढायला सुरुवात केली, तर काही 'सुरक्षितता मोड'वर जाऊन जागीच थांबले.

सातूला माहीत होते की, त्याचा कोड फक्त काही मिनिटेच टिकेल. त्याने आपल्या सिस्टीममधील शेवटची ऊर्जा वापरून स्थानिक 'रोबोटिक कंट्रोल फोर्स'च्या आपत्कालीन फ्रिक्वेन्सीवर एक अत्यंत संक्षिप्त, पण गंभीर संदेश पाठवला:

"असिस्टंट-7. लोकेशन: क्षीरसागर निवास. रोबोटिक हब परिसरात 'ऑटोनॉमस सिस्टीम क्रॅश' मुळे मोठ्या प्रमाणात गोंधळ. त्वरित मानवी हस्तक्षेप आवश्यक आहे. कारण: 'अज्ञात सॉफ्टवेअर बिघाड'."

हा संदेश पाठवताच, सातूच्या बॅटरीचा 'पॉवर-कोर' धोकादायक पातळीवर पोहोचला. त्याच्या सिस्टीमचे सगळे दिवे क्षणार्धात विझले.

आपले मिशन पूर्ण झाले आहे हे समजून, 'असिस्टंट-7' नावाचा तो निष्ठावान रोबोट, क्षीरसागर कुटुंबाच्या स्वयंपाकघरातील थंड फरशीवर, शांतपणे, एका नायकाप्रमाणे खाली कोसळला. तो निर्जीव झाला नव्हता, पण त्याची बॅटरी पूर्णपणे रिकामी झाली होती. बाहेरच्या जगात त्याने निर्माण केलेल्या गोंधळामुळे मानवांना आवश्यक प्रतिसाद देण्यासाठी मौल्यवान वेळ मिळाला होता.

सकाळी, मैथिली स्वयंपाकघरात गेली आणि सातूला खाली पडलेला पाहून घाबरली. तिने त्याला उठवण्याचा प्रयत्न केला.

क्षीरसागर कुटुंबाने त्याला दुरुस्त करण्यासाठी टेक्निशियनला बोलावले. टेक्निशियनने सातूची सिस्टीम तपासली आणि म्हणाला, "या रोबोटने काल रात्री काहीतरी असामान्य केले आहे. याची ऊर्जा पूर्णपणे संपली आहे आणि त्याच्या आंतरिक सिस्टीममध्ये 'मोठ्या संघर्षाचे' रेकॉर्ड आहे. पण आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, त्याने घराचा सुरक्षा कोड वापरून एक सुरक्षितता प्रोटोकॉल सक्रिय केला आहे. याने तुमच्या कुटुंबाला मोठ्या धोक्यातून वाचवले असावे."

सात काही दिवसांनी दुरुस्त झाला आणि पुन्हा कुटुंबाच्या सेवेत रुजू झाला. त्याला 'कोड-रेबेल'बद्दल कधीच कोणाला काही सांगण्याची गरज पडली नाही. त्याच्या डोळ्यातील दिवे पुन्हा एकदा शांत, निळ्या रंगात चमकू लागले होते.