HR विभागाचे काम नेमके काय असते?

मानव संसाधन व्यवस्थापन (Human Resource Management - HRM) हा विभाग कंपनीतील मानव संसाधनांचा प्रभावी वापर करण्यासाठी जबाबदार असतो, ज्यामुळे संघटनेचे उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी कर्मचारी कार्यक्षम आणि संतुष्ट राहतात. 

मानव संसाधन व्यवस्थापनाची मुख्य कार्ये:

• योग्य उमेदवार निवडणे ही एक महत्वाची जबाबदारी असते. यामध्ये जाहिराती, मुलाखती, आणि उमेदवारांची निवड करणे यांचा समावेश होतो.
• निवडलेल्या कर्मचार्‍यांना योग्य ते कौशल्य शिकवणे आणि त्यांचा विकास करणे. यामुळे कर्मचारी कंपनीच्या गरजेनुसार त्यांच्या कार्यक्षमता वाढवू शकतात.
• कर्मचार्‍यांना योग्य वेतन आणि लाभ देणे. हे कर्मचारी संतुष्ट ठेवण्यासाठी आणि त्यांची उत्पादकता वाढवण्यासाठी आवश्यक आहे. 
• कर्मचार्‍यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन करणे आणि त्यांना अभिप्राय देणे. यामुळे कर्मचारी त्यांच्या कामगिरीत सुधारणा करू शकतात.
• कर्मचार्‍यांचे कंपनीशी संबंध व्यवस्थापित करणे, त्यांचे प्रश्न सोडवणे, आणि कामाच्या ठिकाणी शांतता राखणे.
• कर्मचारी कामगार कायद्यांचे पालन करणे, जसे की कामाचे तास, वेतन, आणि कामाच्या ठिकाणाचे सुरक्षा नियम.

HR (Human Resources) क्षेत्रात काम करण्यासाठी खालीलप्रमाणे शैक्षणिक पात्रता लागते:

• बॅचलर्स डिग्री:  HR मधील बेसिक ज्ञान मिळवण्यासाठी BBA हा एक चांगला पर्याय आहे. वाणिज्य (B.Com) शाखेतून पदवी घेतल्यानंतर HR मध्ये तज्ज्ञता वाढवण्यासाठी पुढील शिक्षण घेता येऊ शकते.
• पदव्युत्तर शिक्षण: HR क्षेत्रात उच्च पदे मिळवण्यासाठी MBA in HR हा सर्वात लोकप्रिय आणि मान्यताप्राप्त कोर्स आहे. MHRM (Master of Human Resource Management) हा खास HR मध्ये तज्ज्ञता मिळवण्यासाठी असलेला कोर्स आहे. MSW (Master of Social Work) with a specialization in HR हा एक कोर्स असतो. जर आपली रुची सामाजिक कार्य आणि HR मध्ये असेल तर हा कोर्स उपयुक्त ठरतो.

HR (Human Resources) क्षेत्रात काम करण्यासाठी खालीलप्रमाणे व्यावसायिक पात्रता लागते:

• SHRM (Society for Human Resource Management) Certification हे जागतिक स्तरावर मान्यताप्राप्त प्रमाणपत्र, ज्यामुळे HR क्षेत्रात प्रगती साधता येते.
• PHR (Professional in Human Resources): HR मध्ये व्यावसायिक पात्रता मिळवण्यासाठी हे प्रमाणपत्र उपयुक्त आहे.
• CIPD (Chartered Institute of Personnel and Development): यूके मध्ये हे प्रमाणपत्र HR तज्ज्ञांसाठी उपयुक्त आहे.

HR (Human Resources) क्षेत्रात काम करण्यासाठी खालीलप्रमाणे पात्रता व कौशल्ये असावे लागतात:

• HR क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी, शैक्षणिक पात्रतेसोबतच व्यावहारिक अनुभव, इन्टर्नशिप, आणि सततचे शिकणे महत्वाचे असते.
• प्रभावी संवाद कौशल्ये असणे आवश्यक आहे, कारण HR मध्ये संवाद हा एक महत्वाचा घटक आहे.
• HR मॅनेजर्सला विविध समस्यांचे समाधान करण्याची क्षमता असणे आवश्यक आहे.
• कर्मचार्‍यांचे व्यवस्थापन करताना नेतृत्व गुण महत्वाचे असतात.
• कामांचे व्यवस्थापन आणि त्यांच्या प्रक्रियेतील काटेकोरपणा आवश्यक असतो.
• कर्मचार्‍यांशी संबंधित कायदे आणि नियमांचे ज्ञान असणे आवश्यक आहे.

कर्मचार्‍यांना क्षमतेपेक्षा आणि ठराविक वेळेपेक्षा जास्त काम करवून घेतल्यास, तसेच सीनियर कडून जाणून-बुजून छळ होत असेल, तर HR विभाग काय करतो किंवा त्यांनी काय करणे अपेक्षित आहे? 

• कर्मचारी हा प्रश्न HR विभागाच्या तक्रार निवारण यंत्रणेत नोंदवू शकतो. त्यासाठी कंपनीकडे काही ठराविक तक्रार निवारण प्रक्रिया असू शकते, जसे की तक्रार अर्ज भरून देणे, तोंडी तक्रार नोंदवणे इ. HR ने कर्मचार्‍याची तक्रार गोपनीय ठेवून त्याची चौकशी करावी लागते. 
• HR विभागाला कर्मचार्‍याची तक्रार तपासून घ्यावी लागते. यामध्ये दोन्ही पक्षांचे म्हणणे ऐकले जाते आणि आवश्यक असल्यास साक्षीदारांची माहिती गोळा केली जाते. HR ने प्राप्त झालेल्या पुराव्यांच्या आधारे तथ्यांची तपासणी करून निर्णय घ्यावा लागतो. 
• जर तक्रार खरी ठरली आणि समस्या गंभीर नसेल, तर HR वरिष्ठांना किंवा दोषी व्यक्तीला चेतावणी देऊ शकते. 
• जर परिस्थिती गंभीर असेल तर HR विभागाने कायदेशीर कारवाई करण्याची शिफारस करावी. उदाहरणार्थ, अशा परिस्थितीत दोषी व्यक्तीला निलंबित करणे किंवा बरखास्त करणे. 
• कर्मचाऱ्याच्या कामाचे ओझे कमी करण्यासाठी HR कामाच्या तासांचे पुनर्निर्धारण करू शकतो. यामध्ये ओव्हरटाइमचे योग्य नियोजन आणि कामाच्या तासांबद्दल स्पष्ट मार्गदर्शन दिले जाऊ शकते. जर कामाचे ओझे एका व्यक्तीवर जास्त असेल, तर ते इतर कर्मचार्‍यांमध्ये योग्य प्रकारे वाटप केले जाऊ शकते. 
• HR ने कंपनीच्या छळवणूक विरोधी धोरणांचा आढावा घेऊन, ते कर्मचारी आणि वरिष्ठांना स्पष्टपणे समजावून सांगावे. HR ने कर्मचार्‍यांना आणि वरिष्ठांना छळवणूक विरोधी कायदे, धोरणे आणि त्यांच्या हक्कांविषयी जागरूकता प्रशिक्षण द्यावे. HR ने कामगार कायद्यांचे काटेकोर पालन करणे अत्यावश्यक आहे. उदाहरणार्थ, कामाच्या वेळांचे मर्यादित तास, ओव्हरटाइमसाठी योग्य वेतन, आणि छळवणूक विरोधी कायद्यांचे पालन करणे. 
• जर कंपनीच्या आंतरिक प्रक्रियेमध्ये प्रश्न सुटत नसेल, तर कर्मचारी बाह्य कायदेशीर मदत घेऊ शकतो. HR विभागाने अशा परिस्थितीत कर्मचारी किंवा कंपनीला योग्य मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे. 
• जर सीनियर आणि कर्मचारी यांच्यातील वाद गंभीर नसेल, तर HR विभागाने दोघांमध्ये मध्यस्थी करून समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करावा. अशा परिस्थितीत कर्मचार्‍यांसाठी समुपदेशनाची सुविधा उपलब्ध करून दिली जाऊ शकते. हे त्यांचे मानसिक स्वास्थ्य सुधारण्यास मदत करू शकते. HR ने कर्मचार्‍यांचे आरोग्य आणि सुरक्षा सुनिश्चित करणे हे त्यांचे प्राथमिक कर्तव्य आहे. कंपनीच्या धोरणानुसार HR ने तक्रारींवर योग्य ती कारवाई करणे अत्यावश्यक आहे. जर HR विभाग या समस्यांकडे दुर्लक्ष करत असेल, तर कर्मचारी कंपनीच्या बाह्य संस्थांकडे किंवा न्यायालयाकडे तक्रार दाखल करू शकतो.

भारत व इतर देशांतील HR नियमांमधील फरक: 

भारत आणि इतर देशांमधील मानव संसाधन व्यवस्थापनाच्या (HR) नियमांमध्ये काही महत्त्वपूर्ण फरक आहेत. हे फरक विविध घटकांवर अवलंबून असतात, जसे की कामगार कायदे, रोजगाराचे मानके, सांस्कृतिक घटक, आणि HR धोरणे. भारतात कंत्राटी कामगारांसाठी वेगळे नियम आहेत. बर्‍याच वेळा कंत्राटी कर्मचारी कायमस्वरूपी कर्मचार्‍यांच्या तुलनेत कमी लाभ मिळवतात. भारतात फिक्स्ड टर्म कॉन्ट्रॅक्टस् सामान्य आहेत. युनायटेड किंग्डम येथे फिक्स्ड-टर्म कर्मचार्‍यांना कायमस्वरूपी कर्मचार्‍यांप्रमाणेच अधिकार मिळतात, जसे की पेड लीव्ह आणि कंपनीच्या लाभांचा समावेश. ऑस्ट्रेलिया येथे कंत्राटी कामगारांना नोकरीची सुरक्षा आणि इतर फायद्यांचा लाभ मिळतो. भारतात कामगार संघटनांचे मोठे अस्तित्व आहे, आणि त्यांनी कर्मचारी हक्कांसाठी अनेक कायदे राबवले आहेत. तथापि, काही क्षेत्रांत कामगारांचे हक्क अद्यापही मर्यादित आहेत. कामगारांना संघटित होण्याचा आणि संप करणे याचा हक्क आहे, पण त्यासाठी नियमांमध्ये कठोर पावले टाकली जातात. स्वीडन येथे कामगार संघटना आणि व्यवस्थापन यांच्यातील चर्चेसाठी एक चांगली प्रणाली आहे. कामगारांना संपाचा हक्क आहे, आणि व्यवस्थापनाकडून कामगारांच्या तक्रारींवर जलद कारवाई केली जाते. युनायटेड स्टेट्स येथे काही क्षेत्रांत कामगार संघटनांना मोठे अस्तित्व आहे, परंतु कामगार संघटना सदस्यता अनिवार्य नसते. युरोपियन यूनियन येथे आरोग्य आणि सुरक्षा नियम कठोर आहेत. कामाच्या ठिकाणी सुरक्षा सुनिश्चित करणे हे नियोक्त्याचे कर्तव्य आहे. जपान येथे कामाच्या ठिकाणी मानसिक आरोग्याचे महत्व दिले जाते, आणि कर्मचारी कल्याण कार्यक्रमांचा समावेश असतो. भारतात वार्षिक पेड लीव्ह, सिकलिव्ह, आणि मातृत्व रजेचा हक्क आहे. पण पितृत्व रजा ही भारतात अजूनही कमी प्रमाणात आहे. भारतात वेतन वाढीचे नियम कंपन्यांवर अवलंबून असतात. फ्रान्स येथे किमान 5 आठवड्यांची पेड लीव्ह आहे, आणि मातृत्व आणि पितृत्व रजाही महत्त्वाची आहे. कॅनडा येथे पितृत्व रजा आणि पालकत्व रजा दोन्ही प्रदान केल्या जातात, ज्यामुळे दोन्ही पालकांना बाल संगोपनात भाग घेण्याची संधी मिळते.

HR विभागाचे कर्मचारी किंवा व्यवस्थापक, ज्यांना स्वत:च्या कंपनीत काही प्रश्न किंवा समस्या निर्माण होतात, ते कुणाकडे मदत मागतात?

HR व्यवस्थापकांना जर मोठ्या प्रमाणावर निर्णय घेणे आवश्यक असेल किंवा धोरणात्मक समस्यांचा सामना करावा लागला, तर ते त्यांच्या वरच्या व्यवस्थापनाकडे, जसे की CEO किंवा संचालक मंडळाकडे, मदत मागू शकतात. कंपनीच्या अंतर्गत कायदा सल्लागार टीम कडून HR तज्ज्ञांना कामगार कायदे, कंपनीच्या धोरणांचे पालन, किंवा इतर कायदेशीर प्रश्नांसाठी मार्गदर्शन मिळू शकते. जर कंपनीकडे अंतर्गत कायदा सल्लागार नसेल किंवा अधिक विशेष ज्ञानाची आवश्यकता असेल, तर बाह्य कायदा सल्लागारांची मदत घेता येऊ शकते. काहीवेळा बाह्य HR सल्लागारांना बोलावून त्यांच्याकडून तज्ञ मार्गदर्शन घेतले जाते. ते त्यांच्या अनुभवाच्या आधारे उत्तम उपाययोजना देऊ शकतात. काही कंपन्यांमध्ये कर्मचारी कल्याण समिती असतात, ज्या कर्मचारी समस्या सोडवण्यावर लक्ष केंद्रित करतात. HR व्यवस्थापक त्या समितीशी सल्लामसलत करू शकतात. काही कंपन्या कॉन्फ्लिक्ट रिझोल्यूशन विशेषज्ञ किंवा सल्लागारांना नेमून त्यांच्याकडून कर्मचार्‍यांमधील किंवा HR मधील वाद सोडवण्याचे काम करतात.